بازی‌های کامپیوتری و ویدئویی بخشی جدایی‌ناپذیر از دنیای سرگرمی نوجوانان امروز شده‌اند. این بازی‌ها با گرافیک جذاب، داستان‌های گیرا و امکان رقابت و تعامل اجتماعی، می‌توانند ساعت‌ها نوجوانان را سرگرم کنند. فراتر از سرگرمی، برخی بازی‌ها حتی می‌توانند به تقویت مهارت‌های شناختی مانند تمرکز، حافظه، استدلال، هماهنگی چشم و دست، سرعت واکنش و تفکر سریع و حتی مهارت‌های مفید برای آینده شغلی کمک کنند.
با این حال، جذابیت بیش از حد این دنیای مجازی می‌تواند برای برخی نوجوانان مشکل‌ساز شود و به وضعیتی منجر گردد که از آن با عنوان «اعتیاد به بازی» یا به طور رسمی‌تر «اختلال بازی اینترنتی» (Internet Gaming Disorder – IGD) یاد می‌شود. سازمان بهداشت جهانی (WHO) این اختلال را در طبقه‌بندی بین‌المللی بیماری‌ها (ICD-11) گنجانده است و راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-V) نیز آن را به عنوان وضعیتی نیازمند مطالعه بیشتر معرفی کرده است.
اعتیاد به بازی، صرفاً به معنای زیاد بازی کردن نیست، بلکه به استفاده اجباری و کنترل‌نشده از بازی‌ها، علی‌رغم پیامدهای منفی آشکار در زندگی روزمره فرد اشاره دارد. این یک اختلال رفتاری است که می‌تواند سلامت روانی، جسمی، اجتماعی و تحصیلی نوجوان را تحت تأثیر قرار دهد.
البته لازم به ذکر است که در میان متخصصان، همچنان بحث‌هایی در مورد استفاده از واژه «اعتیاد» برای توصیف این وضعیت وجود دارد و برخی معتقدند شواهد کافی برای در نظر گرفتن آن به عنوان یک اختلال روانی منحصربه‌فرد وجود ندارد. بسیاری از نوجوانانی که خود را «معتاد» می‌نامند، ممکن است صرفاً زمان زیادی را صرف بازی کنند بدون آنکه معیارهای بالینی اعتیاد را داشته باشند. اعتیاد واقعی، که با اختلال جدی در عملکردهای زندگی همراه است، پدیده‌ای نسبتاً نادر در میان کل جمعیت گیمرها تخمین زده می‌شود. با این وجود، حتی استفاده مشکل‌ساز و افراطی از بازی‌ها نیز می‌تواند نگران‌کننده باشد و نیازمند توجه والدین است.
من، آتنا داوودی روانشناس، در این مقاله سعی کرده ام با ارائه راهنمایی جامع برای والدین گرامی کمک نمایم تا علائم هشداردهنده اعتیاد به بازی را در فرزند نوجوان خود شناسایی کنند، دلایل زمینه‌ای آن را بهتر درک کنند، از پیامدهای آن آگاه شوند و با روش‌های مؤثر «مشاوره ترک اعتیاد بازی» و راهکارهای عملی برای کمک به فرزندشان آشنا شوند.
آیا نوجوان شما به بازی‌های کامپیوتری معتاد است؟ علائم هشدار دهنده
تشخیص اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری در نوجوانان صرفاً بر اساس تعداد ساعات بازی کردن ممکن نیست. نکته کلیدی، تأثیری است که بازی بر جنبه‌های مختلف زندگی نوجوان می‌گذارد و میزان از دست دادن کنترل او بر این رفتار است. برای تشخیص دقیق‌تر، لازم است الگوهای رفتاری نوجوان در یک دوره زمانی مشخص (معمولاً حداقل 12 ماه برای تشخیص رسمی) مشاهده شود. علائم هشداردهنده را می‌توان به سه دسته کلی تقسیم کرد:
علائم رفتاری
- اشتغال ذهنی شدید: فکر کردن و صحبت کردن مداوم درباره بازی‌های قبلی یا برنامه‌ریزی برای بازی‌های آینده.
- از دست دادن کنترل: ناتوانی در کم کردن یا متوقف کردن بازی؛ بازی کردن برای مدت زمان طولانی‌تر از آنچه در ابتدا قصد داشته است. نیاز به افزایش تدریجی زمان بازی برای رسیدن به همان سطح از رضایت قبلی (تحمل).
- نادیده گرفتن مسئولیت‌ها: قربانی کردن تکالیف مدرسه، وظایف خانه، بهداشت شخصی، خواب کافی یا وعده‌های غذایی به خاطر بازی کردن. «افت تحصیلی» یکی از شایع‌ترین پیامدهاست.
- کناره‌گیری اجتماعی: دوری کردن از خانواده و دوستان واقعی برای گذراندن وقت بیشتر پای بازی. ترجیح دادن تعاملات آنلاین به ارتباطات چهره به چهره.
- فریبکاری و پنهان‌کاری: دروغ گفتن به والدین یا دیگران درباره میزان واقعی زمان صرف شده برای بازی. بازی کردن به صورت مخفیانه.
- ادامه بازی علی‌رغم عواقب منفی: پافشاری بر بازی کردن حتی زمانی که مشکلات تحصیلی، اجتماعی، خانوادگی یا سلامتی ناشی از آن آشکار شده است.
- رها کردن فعالیت‌های دیگر: از دست دادن علاقه به سرگرمی‌ها، ورزش‌ها، فعالیت‌های اجتماعی یا علایق دیگری که قبلاً از آن‌ها لذت می‌برده است.
علائم عاطفی
- علائم ترک: تجربه احساس بی‌قراری، تحریک‌پذیری، اضطراب، خشم یا افسردگی هنگام تلاش برای کاهش یا توقف بازی، یا زمانی که دسترسی به بازی ممکن نیست.
- استفاده از بازی برای تنظیم خلق: پناه بردن به بازی برای فرار از مشکلات، استرس‌ها یا احساسات ناخوشایند مانند احساس گناه، اضطراب، افسردگی یا درماندگی. تجربه هیجان یا رضایت شدید اما موقتی هنگام بازی کردن.
- افزایش پرخاشگری و تحریک‌پذیری: به خصوص زمانی که بازی آن‌ها قطع می‌شود یا از آن‌ها خواسته می‌شود بازی را متوقف کنند.
علائم جسمی
- خستگی و کمبود خواب: ناشی از بیدار ماندن تا دیروقت برای بازی کردن.
- مشکلات جسمانی: سردرد، خستگی چشم، درد کمر و گردن، سندرم تونل کارپال (درد مچ دست) ناشی از نشستن طولانی‌مدت و استفاده مکرر از ماوس و کیبورد. مشکلات پوستی مانند تاول یا پینه در انگشتان یا مشکلات ناشی از قرار گرفتن مداوم در معرض اشعه مانیتور نیز گزارش شده است. در افراد مستعد، خطر تشنج ناشی از نور نیز وجود دارد.
- نادیده گرفتن بهداشت فردی: عدم توجه به نظافت شخصی به دلیل غرق شدن در بازی.
- تغییرات وزن: افزایش وزن به دلیل بی‌تحرکی و تغذیه نامناسب حین بازی، یا کاهش وزن به دلیل حذف وعده‌های غذایی.
تفاوت بین علاقه شدید و اعتیاد
بسیار مهم است که والدین تفاوت بین علاقه شدید و سالم به بازی‌های کامپیوتری و اعتیاد را درک کنند. صرف گذراندن زمان زیاد با بازی لزوماً به معنای اعتیاد نیست. بسیاری از نوجوانان ممکن است دوره‌هایی از درگیری شدید با یک بازی خاص را تجربه کنند، اما همچنان بتوانند سایر مسئولیت‌های خود را مدیریت کرده و از فعالیت‌های دیگر لذت ببرند.
وجه تمایز کلیدی اعتیاد، اختلال عملکردی قابل توجه و پیامدهای منفی مداوم در حوزه‌های مهم زندگی (مانند تحصیل، روابط خانوادگی، روابط اجتماعی، سلامت جسمی و روانی) همراه با ناتوانی در کنترل این رفتار است. در حالی که یک علاقه شدید می‌تواند با سایر جنبه‌های زندگی فرد هماهنگ شود، اعتیاد به طور فعال به این جنبه‌ها آسیب می‌زند. والدینی که نگران فرزندشان هستند، باید به دنبال الگویی از این مشکلات باشند که به طور مداوم و علی‌رغم تلاش‌ها برای کنترل، ادامه می‌یابد.
جدول علائم هشدار دهنده اعتیاد به بازی در نوجوانان
| دسته علائم | علامت مشخصه | توضیح مختصر |
| رفتاری | اشتغال ذهنی | فکر و صحبت مداوم درباره بازی |
| از دست دادن کنترل | ناتوانی در توقف یا کاهش زمان بازی، بازی طولانی‌تر از قصد اولیه | |
| نیاز به بازی بیشتر (تحمل) | نیاز به زمان یا شدت بیشتر بازی برای کسب رضایت | |
| نادیده گرفتن مسئولیت‌ها | غفلت از درس، کار خانه، بهداشت، خواب، غذا | |
| افت تحصیلی | کاهش نمرات، غیبت از مدرسه | |
| کناره‌گیری اجتماعی | دوری از خانواده و دوستان واقعی | |
| فریبکاری و پنهان‌کاری | دروغ گفتن درباره زمان بازی، بازی مخفیانه | |
| ادامه بازی علی‌رغم عواقب منفی | پافشاری بر بازی با وجود مشکلات ناشی از آن | |
| رها کردن فعالیت‌های دیگر | از دست دادن علاقه به سرگرمی‌ها و علایق قبلی | |
| عاطفی | علائم ترک | بی‌قراری، تحریک‌پذیری، اضطراب، افسردگی هنگام عدم دسترسی به بازی |
| استفاده از بازی برای تنظیم خلق | بازی برای فرار از مشکلات یا احساسات منفی | |
| هیجان یا سرخوشی موقت | احساس رضایت شدید و گذرا حین بازی | |
| افزایش پرخاشگری/تحریک‌پذیری | عصبانیت هنگام قطع شدن بازی یا درخواست توقف | |
| جسمی | خستگی و کمبود خواب | خواب‌آلودگی در طول روز، مشکل در بیدار شدن |
| مشکلات اسکلتی-عضلانی | کمردرد، گردن‌درد، درد مچ دست (سندرم تونل کارپال) | |
| مشکلات بینایی | خستگی چشم، خشکی چشم، تاری دید | |
| نادیده گرفتن بهداشت فردی | عدم توجه به نظافت شخصی | |
| تغییرات وزن | افزایش یا کاهش وزن قابل توجه |
چرا بازی‌های کامپیوتری می‌توانند اعتیادآور باشند؟ ریشه‌یابی علل
اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری پدیده‌ای پیچیده است که از تعامل عوامل فردی، ویژگی‌های خود بازی‌ها و شرایط محیطی نوجوان ناشی می‌شود. این اعتیاد لزوماً به نوع خاصی از بازی مرتبط نیست، بلکه به نحوه تعامل فرد با بازی و دلایل زمینه‌ای این تعامل بستگی دارد.
عوامل روانشناختی و نیازهای نوجوانان
- مکانیسم فرار: بسیاری از نوجوانان از بازی‌ها به عنوان راهی برای فرار از مشکلات دنیای واقعی، استرس‌های تحصیلی یا خانوادگی، و احساسات ناخوشایندی مانند اضطراب، افسردگی، عزت نفس پایین یا تنهایی استفاده می‌کنند. برخی ممکن است در شناسایی و بیان احساسات خود مشکل داشته باشند (آلکسی تایمیا) و بازی راهی برای سرکوب این احساسات باشد.
- مشکلات سلامت روان زمینه‌ای: اعتیاد به بازی اغلب با سایر اختلالات روانپزشکی مانند اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD)، اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)، افسردگی و اختلالات اضطرابی همراه است. این مشکلات می‌توانند هم علت و هم معلول بازی بیش از حد باشند. همچنین، اعتیاد به بازی می‌تواند مغز را برای انواع دیگر اعتیاد، از جمله سوءمصرف مواد، مستعدتر کند.
- ارضای نیازهای روانشناختی: بازی‌ها می‌توانند به شکلی جذاب نیازهای اساسی روانشناختی نوجوانان را برآورده کنند: احساس موفقیت، پیشرفت، شایستگی، کنترل و تسلط بر محیط بازی. بازی‌های آنلاین همچنین نیاز به تعلق و ارتباط اجتماعی را، هرچند در فضای مجازی، ارضا می‌کنند و فضایی برای کشف هویت‌های مختلف فراهم می‌آورند.
- ویژگی‌های شخصیتی: برخی ویژگی‌های شخصیتی مانند تکانشگری، روان‌رنجوری (تمایل به تجربه احساسات منفی)، پرخاشگری، مهار رفتاری پایین، عزت نفس پایین و ضعف در مدیریت هیجانات، فرد را در برابر اعتیاد به بازی آسیب‌پذیرتر می‌کند.
- عوامل جمعیت‌شناختی: به نظر می‌رسد پسران نوجوان بیشتر از دختران در معرض خطر اعتیاد به بازی باشند.
یک نکته مهم درک این موضوع است که این عوامل چگونه می‌توانند در یک چرخه معیوب به هم مرتبط شوند. برای مثال، نوجوانی با عزت نفس پایین ممکن است برای تجربه حس موفقیت و ارزشمندی به بازی پناه ببرد. غرق شدن در بازی منجر به نادیده گرفتن مسئولیت‌های واقعی مانند درس خواندن می‌شود که به افت تحصیلی و افزایش تنش با والدین می‌انجامد. این مشکلات به نوبه خود عزت نفس نوجوان را بیشتر کاهش داده و احساسات منفی او را تشدید می‌کند و در نتیجه، تمایل او برای فرار مجدد به دنیای امن و قابل پیش‌بینی بازی افزایش می‌یابد. شکستن این چرخه نیازمند پرداختن به دلایل ریشه‌ای و نه فقط محدود کردن بازی است.
جذابیت‌های طراحی بازی
- سیستم‌های پاداش: بازی‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که بسیار درگیرکننده باشند. استفاده از سیستم‌های پاداش متغیر و غیرقابل پیش‌بینی (مانند امتیازات، مراحل جدید، آیتم‌های ویژه)، حس موفقیت مداوم و چالش‌های جذاب، باعث ترشح دوپامین در مغز می‌شود – ماده‌ای شیمیایی که با لذت و تقویت رفتار مرتبط است. این تأثیرات بر مدارهای پاداش مغز، مشابه تأثیرات مواد مخدر اعتیادآور است.
- غوطه‌وری و جریان: گرافیک واقع‌گرایانه، داستان‌های پرکشش، دنیاهای مجازی گسترده و مأموریت‌های بی‌پایان، بازیکن را کاملاً در خود غرق می‌کنند و گذر زمان را از یاد او می‌برند. بازی‌های نقش‌آفرینی آنلاین چندنفره (MMORPG) به دلیل ماهیت اجتماعی و بی‌پایانشان، پتانسیل اعتیادآوری بیشتری دارند.
- تعامل اجتماعی: امکان بازی با دوستان یا افراد دیگر از سراسر جهان، ایجاد تیم‌ها و جوامع مجازی، نیاز به تعلق اجتماعی را برآورده می‌کند. ترس از دست دادن جایگاه اجتماعی در گروه یا از دست دادن رویدادهای بازی (FOMO) می‌تواند نوجوان را به بازی مداوم ترغیب کند.
- دسترس‌پذیری آسان: امروزه بازی‌ها به راحتی بر روی پلتفرم‌های مختلفی چون کامپیوترهای شخصی، کنسول‌های بازی و گوشی‌های هوشمند در دسترس هستند.
نقش محیط و خانواده
- فقدان جایگزین‌های جذاب: کمبود فعالیت‌های تفریحی، ورزشی، هنری یا اجتماعی جذاب و در دسترس در دنیای واقعی، به خصوص در محیط‌های آپارتمانی با فضای محدود برای بازی‌های فیزیکی، می‌تواند نوجوان را به سمت سرگرمی‌های دیجیتال سوق دهد.
- پویایی خانواده: روابط سرد و پرتنش در خانواده، فقدان حمایت عاطفی و صمیمیت، احساس نادیده گرفته شدن توسط والدین، یا سبک‌های فرزندپروری بسیار سخت‌گیرانه یا بسیار سهل‌گیرانه، همگی می‌توانند در گرایش نوجوان به بازی‌های افراطی نقش داشته باشند. فقدان نظارت والدین و قوانین مشخص برای استفاده از تکنولوژی نیز مؤثر است.
- انزوای اجتماعی: احساس تنهایی یا ضعف در مهارت‌های اجتماعی در دنیای واقعی می‌تواند باعث شود نوجوان برای برقراری ارتباط و یافتن دوست به فضای آنلاین و بازی‌ها پناه ببرد.
- تأثیر همه‌گیری کووید-۱۹: قرنطینه، آموزش آنلاین، کاهش فعالیت‌های اجتماعی و ورزشی، و افزایش استرس و اضطراب در دوران همه‌گیری، احتمالاً منجر به افزایش زمان استفاده از صفحه‌نمایش و تشدید مشکلات مربوط به بازی در برخی نوجوانان شده است.
پیامدهای نادیده گرفتن اعتیاد به بازی در نوجوانان
اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری صرفاً اتلاف وقت نیست، بلکه می‌تواند پیامدهای جدی و گسترده‌ای بر سلامت روانی، جسمی، تحصیلی و اجتماعی نوجوان داشته باشد. نادیده گرفتن این مشکل می‌تواند آینده نوجوان را به خطر اندازد.
تأثیر بر سلامت روان و جسم
- سلامت روان: اعتیاد به بازی با افزایش خطر یا تشدید اختلالاتی مانند افسردگی، اضطراب، اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) و اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD) مرتبط است. همچنین می‌تواند منجر به مشکلات در تنظیم هیجانات، تحریک‌پذیری، رفتارهای پرخاشگرانه، کاهش عزت نفس و مشکلات تمرکز شود. قرار گرفتن مداوم در معرض محتوای خشن بازی‌ها ممکن است باعث حساسیت‌زدایی نسبت به خشونت شود. در موارد شدید، ارتباطی بین اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی (که بازی‌های آنلاین بخشی از آن است) و تمایل به خودکشی نیز گزارش شده است.
- سلامت جسم: اختلالات خواب و بی‌خوابی ناشی از بازی‌های شبانه بسیار شایع است. مشکلات اسکلتی-عضلانی مانند کمردرد، گردن‌درد و سندرم تونل کارپال به دلیل وضعیت نامناسب نشستن و حرکات تکراری ایجاد می‌شود. خستگی و خشکی چشم و مشکلات بینایی نیز از عوارض نگاه کردن طولانی‌مدت به صفحه نمایش است. بی‌تحرکی و تغذیه نامناسب حین بازی می‌تواند منجر به چاقی یا تغییرات وزنی دیگر شود. استرس مزمن ناشی از بازی می‌تواند سیستم ایمنی بدن را تضعیف کند. نشستن‌های بسیار طولانی حتی خطر لخته شدن خون در پاها را نیز افزایش می‌دهد.
افت تحصیلی و مشکلات اجتماعی
- تحصیلی: اعتیاد به بازی یکی از دلایل مهم افت تحصیلی، کاهش نمرات، غیبت از مدرسه و کاهش توانایی یادگیری و تمرکز در کلاس درس است. همچنین می‌تواند منجر به کاهش خلاقیت و علاقه کلی به یادگیری شود و حتی ذهن را به مرور تنبل کند، زیرا فرد بیشتر مصرف‌کننده محتوای تولید شده توسط دیگران است.
- اجتماعی: انزوای اجتماعی و کناره‌گیری از دوستان واقعی و فعالیت‌های اجتماعی یکی از بارزترین پیامدهاست. این امر می‌تواند منجر به ضعف در رشد مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی لازم برای تعامل در دنیای واقعی شود. کاهش رفتارهای جامعه‌پسند مانند همکاری و افزایش درگیری‌های فیزیکی با همسالان نیز گزارش شده است. در برخی موارد، نوجوان ممکن است در تشخیص مرز بین دنیای واقعی و تخیلات بازی دچار مشکل شود.
آسیب به روابط خانوادگی
- اعتیاد به بازی منبع شایع درگیری و تنش بین نوجوانان و والدین بر سر موضوعاتی مانند زمان بازی، انجام ندادن مسئولیت‌ها و افت تحصیلی است.
- این مشکل می‌تواند به کاهش ارتباط کلامی و عاطفی بین اعضای خانواده منجر شود.
- نوجوان ممکن است از وظایف و تعاملات خانوادگی غافل شود.
- دروغگویی و پنهان‌کاری نوجوان در مورد بازی، اعتماد بین او و والدین را از بین می‌برد.
فراتر از این پیامدهای فوری، باید توجه داشت که دوره نوجوانی، دوره‌ای حیاتی برای رشد و تکامل است. مشکلات ناشی از اعتیاد به بازی، مانند ضعف در مهارت‌های اجتماعی، شکست تحصیلی و مشکلات سلامت روان همراه، می‌توانند مسیر رشد نوجوان را منحرف کرده و گذار او به بزرگسالی سالم را با چالش‌های جدی مواجه سازند. این مشکلات می‌توانند بر روابط آینده، فرصت‌های تحصیلی و شغلی او تأثیر منفی بگذارند. علاوه بر این، تغییراتی که اعتیاد در ساختار و عملکرد مغز ایجاد می‌کند، ممکن است آسیب‌پذیری فرد را نسبت به سایر اعتیادها در آینده افزایش دهد. بنابراین، مداخله به موقع نه تنها برای حل مشکل فعلی، بلکه برای حفظ سلامت و آینده بلندمدت نوجوان ضروری است.
روش‌های مؤثر مشاوره و درمان اعتیاد به بازی
خوشبختانه، اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری قابل درمان است و کمک گرفتن از متخصصان می‌تواند بسیار مؤثر باشد. درمان معمولاً شامل ترکیبی از رویکردهای مختلف است که توسط روانشناس متخصص روانشناسی نوجوانان در زمینه اعتیاد («روانشناس ترک اعتیاد») یا تیم درمانی ارائه می‌شود.
درمان شناختی-رفتاری (CBT) چگونه کمک می‌کند؟
درمان شناختی-رفتاری (Cognitive Behavioral Therapy – CBT) یکی از مؤثرترین و رایج‌ترین روش‌های درمانی برای اعتیادهای رفتاری، از جمله اعتیاد به بازی است. اصل اساسی CBT این است که افکار، احساسات و رفتارهای ما به هم مرتبط هستند و با تغییر الگوهای فکری و رفتاری ناسالم، می‌توان چرخه اعتیاد را شکست.
تکنیک‌های مورد استفاده در CBT برای اعتیاد به بازی عبارتند از:
- شناسایی محرک‌ها: کمک به نوجوان برای شناسایی موقعیت‌ها، احساسات (مانند استرس، بی‌حوصلگی، تنهایی) یا افکاری که تمایل او به بازی افراطی را برمی‌انگیزند.
- به چالش کشیدن افکار غیرمنطقی: شناسایی و اصلاح باورهای نادرست یا غیرواقع‌بینانه مرتبط با بازی، مانند “من فقط با بازی می‌توانم آرام شوم”، “اگر بازی نکنم، دوستان آنلاینم را از دست می‌دهم” یا “من در هیچ چیز دیگری به جز بازی خوب نیستم”.
- آموزش مهارت‌های مقابله‌ای: یاد دادن راه‌های سالم‌تر برای مدیریت استرس، مقابله با وسوسه بازی (craving) و کنار آمدن با هیجانات منفی بدون پناه بردن به بازی.
- آموزش مهارت‌های حل مسئله: تقویت توانایی نوجوان در شناسایی و حل مشکلات زندگی واقعی که ممکن است او را به سمت بازی سوق دهند.
- فعال‌سازی رفتاری: برنامه‌ریزی و تشویق به انجام فعالیت‌های جایگزین لذت‌بخش و معنادار در دنیای واقعی.
- ثبت افکار و رفتار: درخواست از نوجوان برای ثبت منظم افکار، احساسات و الگوهای بازی خود برای افزایش آگاهی و شناسایی الگوهای مشکل‌ساز.
CBT نه تنها برای خود اعتیاد به بازی، بلکه برای درمان مشکلات همراه مانند افسردگی و اضطراب نیز مؤثر است. رویکردهای جدیدتر مرتبط با CBT مانند درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT) و رفتار درمانی دیالکتیکی (DBT) که بر ذهن‌آگاهی و پذیرش تأکید دارند نیز ممکن است مفید باشند.
نقش خانواده درمانی در بهبود روابط و حمایت
از آنجایی که اعتیاد نوجوان بر کل سیستم خانواده تأثیر می‌گذارد و پویایی‌های خانوادگی نیز می‌توانند در تداوم یا بهبود مشکل نقش داشته باشند، خانواده درمانی اغلب بخش مهمی از فرآیند درمان است.
اهداف خانواده درمانی عبارتند از:
- بهبود الگوهای ارتباطی بین اعضای خانواده.
- حل تعارضات مربوط به بازی و سایر مسائل.
- ایجاد قوانین و مرزهای سالم و مورد توافق در خانه.
- افزایش حمایت عاطفی و ایجاد محیطی امن و پشتیبان برای نوجوان در حال بهبودی.
در این رویکرد، معمولاً والدین و گاهی خواهر و برادرها نیز در جلسات درمانی شرکت می‌کنند. خانواده درمانی به اعضای خانواده کمک می‌کند تا ماهیت اعتیاد را بهتر درک کنند و یاد بگیرند چگونه از نوجوان حمایت کنند بدون اینکه ناخواسته رفتارهای اعتیادی او را تقویت (enable) کنند. منابع مختلفی به اهمیت نقش خانواده در درمان اشاره کرده‌اند.
سایر رویکردهای درمانی
- روان‌درمانی پویشی/بین‌فردی: این رویکردها ممکن است به کاوش در تعارضات هیجانی عمیق‌تر، مسائل مربوط به هویت، تجربیات گذشته و الگوهای ارتباطی که ممکن است به اعتیاد دامن بزنند، بپردازند. هدف، افزایش بینش، بهبود مهارت‌های ارتباطی و تقویت عزت نفس است.
- مصاحبه انگیزشی: روشی برای کمک به نوجوان جهت یافتن و تقویت انگیزه درونی خود برای تغییر رفتار بازی.
- گروه درمانی: قرار گرفتن در کنار همسالانی که با مشکلات مشابه دست و پنجه نرم می‌کنند، می‌تواند احساس انزوا را کاهش دهد و فرصتی برای حمایت متقابل و یادگیری از تجربیات دیگران فراهم کند.
- دارو درمانی: دارو به طور مستقیم اعتیاد به بازی را درمان نمی‌کند، اما ممکن است توسط روانپزشک برای مدیریت اختلالات همراه مانند ADHD، افسردگی شدید یا اضطراب تجویز شود تا بهبودی کلی فرد تسهیل گردد.
- واقعیت درمانی: به عنوان یک رویکرد جدیدتر برای درمان اعتیاد به اینترنت ذکر شده است.
- آموزش روانی (Psychoeducation): آموزش دادن به نوجوان و خانواده در مورد ماهیت اعتیاد، تأثیرات بازی بر مغز و روان، فرآیند بهبودی و راهکارهای پیشگیری از بازگشت.
چه زمانی باید به متخصص مراجعه کرد؟
مراجعه به متخصص زمانی ضروری است که:
- علائم اعتیاد شدید، مداوم و باعث اختلال قابل توجه در عملکرد تحصیلی، اجتماعی یا خانوادگی نوجوان شده باشد.
- تلاش‌های والدین برای مدیریت وضعیت و تعیین حد و مرز ناموفق بوده باشد.
- نشانه‌های جدی مشکلات سلامت روان همراه مانند افسردگی عمیق، اضطراب شدید، پرخاشگری کنترل‌نشده یا افکار آسیب به خود وجود داشته باشد.
در این شرایط، مراجعه به کلینیک‌های تخصصی ترک اعتیاد یا سلامت روان نوجوانان، روانشناسان بالینی یا مشاوران متخصص در زمینه اعتیاد و یا روانپزشکان توصیه می‌شود. برخی مراکز ممکن است شماره‌های تماس برای مشاوره اولیه ارائه دهند.
تجربه نشان می‌دهد که مؤثرترین درمان‌ها اغلب رویکردی چندوجهی دارند. به عبارت دیگر، ترکیب روش‌های مختلف می‌تواند نتایج بهتری به همراه داشته باشد. برای مثال، CBT می‌تواند به نوجوان کمک کند تا افکار و رفتارهای فوری مرتبط با بازی را مدیریت کند، در حالی که خانواده درمانی به بهبود سیستم حمایتی و روابط خانوادگی می‌پردازد. همزمان، پرداختن به مسائل زمینه‌ای مانند افسردگی یا اضطراب از طریق روان‌درمانی فردی یا در صورت لزوم دارو درمانی، نقش حیاتی در جلوگیری از بازگشت اعتیاد دارد، زیرا میل به فرار از احساسات منفی یکی از محرک‌های اصلی بازی افراطی است. بنابراین، یک ارزیابی جامع اولیه برای تعیین نیازهای خاص نوجوان و طراحی یک برنامه درمانی یکپارچه ضروری است.
راهکارهای عملی برای والدین: چگونه به فرزندتان کمک کنید؟
والدین نقشی حیاتی در پیشگیری و کمک به درمان اعتیاد به بازی در نوجوانان دارند. این مسیر ممکن است چالش‌برانگیز باشد و نیازمند صبر، حمایت، ثبات قدم و درک متقابل است. هدف نهایی، کمک به نوجوان برای بازگرداندن تعادل به زندگی‌اش است.
ایجاد ارتباط مؤثر و فضایی امن برای گفتگو
- اول بهبود رابطه: قبل از پرداختن مستقیم به مشکل بازی، روی تقویت رابطه خود با فرزندتان تمرکز کنید. زمان با کیفیتی را با هم بگذرانید، به علایق او (خارج از بازی) توجه نشان دهید و محبت خود را بدون قید و شرط ابراز کنید.
- گفتگوی باز و بدون قضاوت: به جای سخنرانی یا سرزنش، با نوجوان خود گفتگو کنید. به حرف‌ها، نگرانی‌ها و دیدگاه‌های او با دقت و بدون قضاوت گوش دهید. سعی کنید بفهمید چرا بازی برای او مهم است و چه نیازهایی را برایش برآورده می‌کند. نگرانی‌های خود را به آرامی و به طور مشخص درباره تأثیرات منفی بازی بر زندگی‌اش بیان کنید، نه اینکه خود بازی یا شخصیت او را مورد حمله قرار دهید. از غر زدن یا انتقاد مداوم بپرهیزید.
- پرهیز از ایجاد حس گناه: سعی نکنید با سرزنش یا مقایسه، در فرزندتان احساس گناه ایجاد کنید. این کار اغلب نتیجه معکوس می‌دهد و باعث مقاومت بیشتر یا پنهان‌کاری می‌شود. به او بگویید که داشتن سرگرمی حق طبیعی اوست، اما مانند هر چیز دیگری، زیاده‌روی در آن می‌تواند مضر باشد.
تعیین قوانین و مرزهای سالم برای استفاده از بازی
- قانون‌گذاری مشارکتی: تا حد امکان، نوجوان را در فرآیند تعیین قوانین مربوط به زمان و نحوه استفاده از بازی‌ها مشارکت دهید (مثلاً تعیین سقف زمانی روزانه یا هفتگی، مشخص کردن ساعات ممنوعه). این کار باعث افزایش احتمال پذیرش و رعایت قوانین می‌شود.
- ثبات و پیامدهای منطقی: در اجرای قوانین توافق شده، قاطع و باثبات باشید. پیامدهای مشخص و منطقی برای زیر پا گذاشتن قوانین تعیین کنید (مثلاً کاهش موقت زمان بازی در روز بعد). از تنبیه‌های شدید یا گرفتن تمام امتیازات و امکانات نوجوان خودداری کنید، زیرا این کار می‌تواند رفتار او را بدتر کند.
- محدودیت‌های زمانی و مکانی: زمان‌ها (مانند وقت غذا، قبل از خواب) و مکان‌هایی (مانند اتاق خواب در طول شب) را تعیین کنید که استفاده از وسایل الکترونیکی و بازی در آن‌ها مجاز نیست. در صورت امکان، کامپیوتر یا کنسول بازی را در فضای عمومی خانه قرار دهید.
- نظارت بر استفاده: از میزان زمانی که فرزندتان صرف بازی می‌کند آگاه باشید. در صورت نیاز و با اطلاع فرزندتان، می‌توانید از نرم‌افزارها یا اپلیکیشن‌های مدیریت زمان استفاده کنید.
تشویق به فعالیت‌های جایگزین و علایق جدید
- شناسایی جایگزین‌ها: به فرزندتان کمک کنید تا فعالیت‌های جذاب و لذت‌بخش دیگری را در دنیای واقعی پیدا کند – مانند ورزش‌های گروهی یا انفرادی، کلاس‌های هنری یا موسیقی، مطالعه، پیوستن به گروه‌های دانش‌آموزی، کارهای داوطلبانه یا یادگیری یک مهارت جدید.
- فراهم کردن فرصت‌ها: به طور فعال برای انجام این فعالیت‌ها فرصت ایجاد کنید. او را در کلاس‌ها ثبت نام کنید، برای رفتن به گردش با دوستانش برنامه‌ریزی کنید یا او را به شرکت در رویدادهای اجتماعی تشویق نمایید. تعاملات اجتماعی در دنیای واقعی را تقویت کنید.
- فعالیت‌های خانوادگی: زمانی را به طور منظم به تفریح و سرگرمی خانوادگی اختصاص دهید. این می‌تواند شامل بازی‌های رومیزی یا کارتی، تماشای فیلم با هم، پیاده‌روی، ورزش مشترک، پختن غذا یا حتی سفر باشد.
- فعالیت بدنی: اهمیت ورزش و تحرک را برای سلامت جسمی و روانی یادآوری کنید و او را به فعالیت بدنی منظم تشویق نمایید.
مدیریت استرس و مشکلات زمینه‌ای نوجوان
- پرداختن به ریشه‌ها: اگر بازی کردن راهی برای مقابله با استرس، اضطراب، تنهایی یا عزت نفس پایین است، به نوجوان کمک کنید تا راه‌های سالم‌تری برای مدیریت این مشکلات پیدا کند. تکنیک‌های مدیریت استرس مانند تنفس عمیق یا مدیتیشن را به او آموزش دهید.
- تقویت عزت نفس: بر نقاط قوت، توانایی‌ها و موفقیت‌های فرزندتان در زمینه‌های دیگر (غیر از بازی) تمرکز و او را تحسین کنید. از انتقاد کردن، به خصوص در مقابل دیگران، بپرهیزید.
- آموزش مهارت‌های زندگی: به او در توسعه مهارت‌های مهمی مانند مدیریت زمان، حل مسئله، تنظیم هیجانات، جرأت‌ورزی و مهارت «نه گفتن» به درخواست‌های نامناسب کمک کنید.
- کمک حرفه‌ای (تکرار): اگر مشکلات زمینه‌ای جدی وجود دارد، از دریافت کمک تخصصی (مشاوره فردی یا خانوادگی) برای نوجوان خود غافل نشوید.
نکات عملی دیگر
- الگوی رفتاری باشید: مراقب میزان استفاده خود از تکنولوژی و زمان صرف شده پای صفحه‌نمایش باشید. الگوی خوبی از تعادل بین دنیای مجازی و واقعی ارائه دهید.
- محیط فیزیکی مناسب: از میز و صندلی مناسب و ارگونومیک برای بازی استفاده کنید تا از آسیب‌های جسمی جلوگیری شود. فاصله مناسب از صفحه نمایش و تنظیم نور آن مهم است. نوجوان را به استراحت‌های منظم در حین بازی تشویق کنید. استفاده از عینک‌های ضدانعکاس (آنتی‌رفلکس) نیز می‌تواند مفید باشد.
- مدیریت مالی: در مورد هزینه‌های مربوط به خرید بازی‌ها یا پرداخت‌های درون‌برنامه‌ای با نوجوان صحبت کنید و او را به مدیریت مالی مسئولانه تشویق نمایید. می‌توانید پیشنهاد دهید پولی را که صرف بازی می‌کند، برای خرید چیزهای مورد علاقه دیگر یا تفریحات واقعی پس‌انداز کند.
- اهمیت خواب: بر اهمیت خواب کافی و منظم تأکید کنید و به رعایت برنامه خواب کمک نمایید.
یک نکته کلیدی برای والدین این است که نقش خود را از یک «کنترل‌کننده» یا «تنبیه‌کننده» به یک «راهنمای حامی» و «همکار» تغییر دهند. تجربیات و نظرات کارشناسی نشان می‌دهد که رویکردهای مبتنی بر رویارویی مستقیم، محدودیت‌های شدید و تنبیه، اغلب مقاومت نوجوان را افزایش داده و به رابطه والد-فرزندی آسیب می‌زند. در مقابل، تمرکز بر بهبود رابطه، درک دلایل بازی کردن نوجوان، و یافتن راه‌حل‌های متعادل با همکاری خود او، احتمال موفقیت و تغییر پایدار را به مراتب افزایش می‌دهد. این رویکرد با نیازهای طبیعی نوجوان در دوره بلوغ برای کسب استقلال و احترام، همخوانی بیشتری دارد.
نگاهی به آمار اعتیاد به بازی‌های دیجیتال در میان نوجوانان ایران
برای درک بهتر ابعاد مشکل، نگاهی به آمار و اطلاعات موجود در زمینه شیوع بازی‌های دیجیتال و اعتیاد به آن در میان نوجوانان، به ویژه در ایران، مفید است. با این حال، باید توجه داشت که دستیابی به آمار دقیق، به‌روز و مشخصاً مربوط به «اعتیاد» بالینی (و نه صرفاً بازی زیاد) دشوار است، به خصوص در مورد ایران بسیاری از آمارهای موجود، بیشتر بر الگوهای کلی استفاده از بازی تمرکز دارند تا شیوع اختلال بازی اینترنتی (IGD) طبق معیارهای تشخیصی. در این بخش، به برخی از یافته‌های گزارش شده، از جمله آمار منتشر شده توسط «بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای» ایران اشاره می‌شود.
شیوع کلی بازی‌های دیجیتال در ایران:
- بر اساس آمار منتشر شده از سوی بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای و سایر منابع معتبر، تعداد کل بازیکنان بازی‌های دیجیتال در ایران در سال 2023 (حدود 1402 شمسی) حدود 34 میلیون نفر برآورد شده است. این آمار کل بازیکنان در تمام سنین و پلتفرم‌ها را شامل می‌شود و لزوماً به معنای اعتیاد نیست.
- گزارش‌های قدیمی‌تر (مربوط به سال 1396 یا 2017) تعداد بازیکنان رایانه‌ای (PC) را 7.2 میلیون نفر ذکر کرده و به افزایش نسبت بازیکنان خردسال (با میانگین سنی 13 سال) اشاره داشتند. میانگین زمان بازی روزانه برای افراد زیر 18 سال در آن زمان 41 دقیقه گزارش شده بود.
- آمار سال 1394 (2015) تعداد بازیکنان رایانه‌ای را 4.7 میلیون نفر نشان می‌داد که 51% آن‌ها رایانه شخصی را به سایر پلتفرم‌ها ترجیح می‌دادند. میانگین زمان بازی 40 دقیقه در روز بود، اما برای «بازی‌بازان» (گیمرهای جدی‌تر) به 76 دقیقه می‌رسید.
- روند کلی نشان‌دهنده افزایش تعداد بازیکنان و کاهش سن شروع بازی در سال‌های اخیر است.
آمار مربوط به اعتیاد یا استفاده مشکل‌ساز (ایران و جهان):
- یک منبع مربوط به سال 1395 (2016) ادعا کرده بود که بیش از 30 درصد نوجوانان ایرانی به بازی‌های رایانه‌ای اعتیاد دارند. (توجه: این آمار قدیمی است و ممکن است بر اساس تعریف دقیقی از اعتیاد نباشد).
- پژوهشی در همان سال (1395) بر روی 1000 نفر از اعضای کانال‌ها و گروه‌های بازی آنلاین در ایران نشان داد که 24 درصد آن‌ها معیارهای اعتیاد به بازی را دارند و 57.1 درصد در معرض خطر اعتیاد هستند. (توجه: نمونه این پژوهش محدود به بازیکنان آنلاین بوده و قابل تعمیم به کل جمعیت نوجوانان نیست).
- مطالعه دیگری در سال 1395 بر روی دانش‌آموزان پسر مقطع راهنمایی در کاشان، همبستگی بین میزان اعتیاد به بازی و انزواطلبی را نشان داد.
- پژوهشی در سال 1393 (2014) در میان دانش‌آموزان استان آذربایجان شرقی، میزان شیوع اعتیاد به بازی‌های رایانه‌ای را در سطح متوسط به بالا (50.5 درصد) گزارش کرد. (توجه: این آمار نیز قدیمی و محدود به یک منطقه است).
- تحقیقات جدیدتر (مانند پژوهش سال 1402 در بجنورد) بیشتر بر پیش‌بینی‌کننده‌های اختلال بازی اینترنتی (مانند ناگویی هیجانی) تمرکز داشته‌اند تا ارائه آمار شیوع دقیق. مقالات مروری نیز در این زمینه منتشر شده‌اند.
- در سطح جهانی، تخمین‌ها برای شیوع اختلال بازی اینترنتی (IGD) معمولاً بین 1 تا 9 درصد جمعیت متغیر است. برخی منابع این میزان را 1 تا 3 درصد ذکر می‌کنند. این تفاوت در آمارها به دلیل تفاوت در معیارها، سن نمونه‌ها و کشورهای مورد مطالعه است.
- در آمریکا، یک مطالعه گسترده نشان داد که حدود 8.5 درصد از نوجوانان 8 تا 18 ساله در دسته «گیم‌بازان بیمار» (دارای الگوی بازی آسیب‌زا) قرار می‌گیرند. منبع دیگری اشاره می‌کند که 23 درصد نوجوانان آمریکایی احساس می‌کنند که به فضای مجازی (شامل بازی) معتاد هستند.
- آمارهای کلی‌تر مربوط به اعتیاد به اینترنت (که ممکن است شامل بازی هم بشود) گاهی ارقام بسیار بالایی را نشان می‌دهند. برای مثال، یک منبع ادعا می‌کند 73 درصد نوجوانان جهان به اینترنت اعتیاد دارند. (توجه: این رقم بسیار بالا به نظر می‌رسد و احتمالاً از تعریف بسیار گسترده‌ای از اعتیاد استفاده کرده است). منبع دیگری به اعتیاد 25 درصدی نوجوانان به فضای مجازی و بازی‌های آنلاین اشاره دارد.
الگوهای بازی در نوجوانان:
- پسران معمولاً بیشتر و برای مدت طولانی‌تری نسبت به دختران بازی می‌کنند. سبک‌های بازی مورد علاقه نیز بین دو جنس متفاوت است (پسران بیشتر به بازی‌های ورزشی و تیراندازی و دختران به بازی‌های معمایی و شبیه‌سازی تمایل دارند).
- نوجوانان اغلب از طریق دوستانشان با بازی‌های جدید آشنا می‌شوند.
- بخش قابل توجهی از اوقات فراغت نوجوانان، به خصوص در ایران، صرف بازی‌های رایانه‌ای می‌شود.
- همه‌گیری کووید-19 احتمالاً باعث افزایش زمان صرف شده برای بازی شده است.
تفسیر محتاطانه آمار:
همانطور که اشاره شد، کمبود آمار دقیق، به‌روز و مبتنی بر معیارهای استاندارد تشخیصی برای اختلال بازی اینترنتی در نوجوانان ایرانی وجود دارد. والدین باید هنگام مواجهه با آمارهای مختلف، به خصوص ارقام بسیار بالا، محتاط باشند. این آمارها ممکن است قدیمی باشند، بر اساس نمونه‌های خاص (مانند فقط گیمرهای آنلاین) به دست آمده باشند، یا از تعریف دقیقی برای «اعتیاد» استفاده نکرده باشند. تخمین‌های بالینی رایج‌تر در سطح جهان، شیوع کمتری را نشان می‌دهند (معمولاً زیر 10 درصد).
نکته کلیدی برای والدین، نه درگیر شدن با درصد دقیق شیوع، بلکه درک این واقعیت است که استفاده مشکل‌ساز و اعتیاد به بازی‌های دیجیتال یک مسئله واقعی است که می‌تواند بخش قابل توجهی (هرچند اقلیت) از نوجوانان ایرانی را تحت تأثیر قرار دهد. این آگاهی باید والدین را به سمت مشاهده دقیق رفتار فرزندشان، توجه به علائم هشداردهنده، و برداشتن گام‌های پیشگیرانه یا درمانی در صورت لزوم، سوق دهد.
نتیجه‌گیری
اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری یک چالش رو به رشد در دنیای دیجیتال امروز است که می‌تواند تأثیرات مخربی بر زندگی نوجوانان بگذارد. این پدیده، که با علائمی چون از دست دادن کنترل، اشتغال ذهنی شدید، نادیده گرفتن مسئولیت‌ها و ادامه بازی علی‌رغم پیامدهای منفی شناخته می‌شود، ریشه‌های پیچیده‌ای در عوامل روانشناختی فردی، جذابیت‌های طراحی بازی و شرایط محیطی و خانوادگی دارد. پیامدهای نادیده گرفتن این مشکل می‌تواند شامل آسیب‌های جدی به سلامت روان و جسم، افت تحصیلی، انزوای اجتماعی و تخریب روابط خانوادگی باشد و حتی آینده بلندمدت نوجوان را تحت تأثیر قرار دهد.
خوشبختانه، این مشکل قابل مدیریت و درمان است. رویکردهای درمانی مؤثری مانند درمان شناختی-رفتاری (CBT) و خانواده درمانی، در کنار سایر مداخلات روانشناختی و در صورت لزوم دارویی (برای مشکلات همراه)، می‌توانند به نوجوانان کمک کنند تا کنترل رفتار خود را بازیابند و تعادل را به زندگی خود بازگردانند. مراجعه به متخصصان سلامت روان، به ویژه روانشناسان و مشاوران متخصص در زمینه اعتیاد نوجوانان («مشاوره ترک اعتیاد بازی»)، گامی حیاتی در این مسیر است.
نقش والدین در این فرآیند بسیار کلیدی است. ایجاد یک رابطه صمیمی و مبتنی بر اعتماد، گفتگوی باز و بدون قضاوت، تعیین حد و مرزهای سالم با مشارکت نوجوان، تشویق به فعالیت‌های جایگزین در دنیای واقعی، و پرداختن به مشکلات زمینه‌ای، همگی از راهکارهای عملی و مؤثری هستند که والدین می‌توانند به کار گیرند. تغییر رویکرد از کنترل‌گری صرف به راهنمایی و حمایت، شانس موفقیت را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد.
اگرچه آمار دقیقی از شیوع اعتیاد به بازی در ایران در دست نیست، شواهد موجود نشان می‌دهد که این مسئله واقعیتی است که برخی از نوجوانان کشور با آن دست به گریبان هستند و نیازمند توجه جدی است.
در نهایت، پیام اصلی برای والدین، امید و توانمندی است. با کسب آگاهی، درک همدلانه، صبر و حوصله، و استفاده از راهکارهای مناسب و کمک‌های تخصصی، می‌توان به نوجوانان کمک کرد تا بر چالش اعتیاد به بازی غلبه کنند و مسیری سالم‌تر و متعادل‌تر را در زندگی پیش گیرند. برداشتن گام‌های فعالانه امروز، سرمایه‌گذاری برای آینده‌ای روشن‌تر برای فرزندانتان است.